Κάπου ανάμεσα σε server farms, αλγορίθμους και corporate παρουσιάσεις για «ψηφιακό μετασχηματισμό», υπάρχει μια πολύ ανθρώπινη ερώτηση που δεν λέγεται δυνατά:

«Αν η Τεχνητή Νοημοσύνη και η αυτοματοποίηση μπορούν να κάνουν το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς καλύτερα και φθηνότερα από εμάς, τι θα γίνει με όλους εμάς;»

Και λίγο πιο βαθιά:

«Μήπως σε 10–15 χρόνια θα μπορούσαμε να βρεθούμε πιο κοντά σε μια κατάσταση τύπου Star Trek – όπου ο άνθρωπος δεν δουλεύει για να επιβιώσει, αλλά επειδή θέλει να συνεισφέρει, να δημιουργήσει, να “παίξει” με το χόμπι του;»

Ή, αντίθετα, θα αφήσουμε τη «μετάβαση» να περάσει πάνω από σώματα, να πετάξει ολόκληρα κομμάτια κοινωνίας στην ανέχεια, μέχρι να αποφασίσει το σύστημα ότι «ωριμάσαμε» αρκετά ώστε να το γυρίσουμε από την υποχρεωτική εργασία στην προαιρετική;

Αυτή δεν είναι μόνο οικονομική ή τεχνική συζήτηση. Είναι φιλοσοφική και βαθιά πολιτική.

Από την υποχρεωτική εργασία στο “Star Trek” όνειρο

Η τεχνική υπόσχεση της Τεχνητής Νοημοσύνης είναι εκρηκτική:

• Μπορούμε να παράγουμε περισσότερα με λιγότερη ανθρώπινη εργασία.
• Πολλά βαρετά, επαναλαμβανόμενα, γραφειοκρατικά καθήκοντα εξαφανίζονται.
• Ο χρόνος του ανθρώπου θα μπορούσε να ελευθερωθεί για δημιουργία, φροντίδα, έρευνα, τέχνη.

Σε έναν ιδανικό κόσμο, αυτό θα σήμαινε κάτι πολύ κοντά σε αυτό που βλέπουμε στο Star Trek: η εργασία δεν είναι πια εισιτήριο επιβίωσης, αλλά τρόπος έκφρασης, προσφοράς, νόημα ζωής.

Όμως αυτή η μετάβαση δεν είναι αυτόματη. Η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν «οδηγεί» από μόνη της σε μια μετα-σπανιότητα, σε έναν γαλήνιο ουτοπικό πλανήτη όπου κανείς δεν πεινάει και όλοι ασχολούνται με την επιστήμη, τη μουσική και την εξερεύνηση του διαστήματος.

Χωρίς συνειδητή επιλογή, αυτό που τείνει να συμβαίνει είναι πιο κυνικό:

• Τα κέρδη της αυτοματοποίησης συγκεντρώνονται σε λίγους.
• Οι χαμένοι της μετάβασης «λεπταίνουν» από τα στατιστικά και γίνονται απλώς αριθμοί ανεργίας.
• Η κοινωνία συνηθίζει την ιδέα ότι είναι «φυσιολογικό» κάποιοι να θυσιαστούν για χάρη της «προόδου».

Εδώ μπαίνει η έννοια της δικαιοσύνης της μετάβασης: κανένα μέλλον, όσο λαμπερό κι αν είναι θεωρητικά, δεν αξίζει αν το παρόν του είναι χτισμένο πάνω στη σιωπηλή εξόντωση ανθρώπων.

«Έτσι είναι ο κόσμος»: ο μύθος της αναγκαιότητας

Το σύγχρονο πολιτικοκοινωνικοοικονομικοτεχνικό σύστημα στηρίζεται σε έναν βασικό μύθο:

«Δεν υπάρχει εναλλακτική. Έτσι λειτουργεί η αγορά, έτσι πάει η ανάπτυξη, έτσι είναι η δουλειά. Αν δεν προσαρμοστείς, φταις εσύ.»

Με την Τεχνητή Νοημοσύνη αυτός ο μύθος ντύνεται με καινούργια ρούχα:

• «Αν δεν αυτοματοποιήσεις, θα πεθάνει η επιχείρησή σου.»
• «Αν δεν πουλήσεις τα δεδομένα, δεν θα είσαι ανταγωνιστικός.»
• «Αν δεν μάθεις να συνεργάζεσαι με Τεχνητή Νοημοσύνη 24/7, θα σε αντικαταστήσει.»

Πίσω από όλα αυτά κρύβεται μια μορφή τεχνο-ντετερμινισμού: η ιδέα ότι η τεχνολογία είναι μια ανεξέλεγκτη δύναμη, σχεδόν φυσικός νόμος, που μας σπρώχνει σε ένα συγκεκριμένο μέλλον – κι εμείς απλώς τρέχουμε από πίσω.

Όμως η αλήθεια είναι πιο ενοχλητική:

• Το πώς χρησιμοποιείται η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι επιλογή.
• Το ποιος πληρώνει το κόστος και ποιος απολαμβάνει τα κέρδη είναι επιλογή.
• Το αν θα έχουμε μια κοινωνία όπου η εργασία γίνεται περισσότερο hobby και λιγότερο αγγαρεία είναι επιλογή.

Και όσο πιο πολύ το σύστημα επαναλαμβάνει «δεν υπάρχει εναλλακτική», τόσο πιο πολύ χρειάζεται να το αμφισβητούμε.

Η εργασία ως θρησκεία, η Τεχνητή Νοημοσύνη ως νέο ιερατείο

Στον σημερινό κόσμο, η εργασία δεν είναι απλώς ένας τρόπος να βγάζεις λεφτά. Είναι και μέτρο ηθικής αξίας:

• Δουλεύεις; Είσαι «εντάξει».
• Δεν δουλεύεις (ή δεν βγάζεις αρκετά); Κάτι «πάει στραβά» με εσένα.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη έρχεται να κάνει αυτή την κρυφή θρησκεία πιο σκληρή:

• Σε αντικαθιστά; Φταις που δεν πρόλαβες να «αναβαθμιστείς».
• Δεν χωράς στα νέα προσόντα της αγοράς; Είσαι «παρωχημένος».

Παράλληλα, δημιουργείται ένα νέο είδος ιερατείου:

• Αυτοί που έχουν τα data.
• Αυτοί που ελέγχουν τα μοντέλα.
• Αυτοί που κατέχουν την υποδομή, τα cloud, τις πατέντες, το νομικό πλαίσιο.

Είναι οι «αρχιερείς» του νέου κόσμου. Αποφασίζουν ποια συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης θα υπάρχουν, πώς θα εκπαιδευτούν, σε ποιον θα πουληθούν, ποιος θα αποκλειστεί.

Αν το αφήσουμε έτσι, κινδυνεύουμε να γλιστρήσουμε σε ένα είδος τεχνο-φεουδαρχίας: λίγοι «άρχοντες» με Τεχνητή Νοημοσύνη ως στρατό από αόρατους υπηρέτες, και μια μάζα ανθρώπων που νοικιάζει πρόσβαση στα εργαλεία για να επιβιώσει.

Πρόοδος ή επιτάχυνση προς τον γκρεμό;

Μας έχουν μάθει να ταυτίζουμε την «πρόοδο» με:

• περισσότερη παραγωγή,
• μεγαλύτερο ΑΕΠ,
• πιο γρήγορες τεχνολογίες,
• περισσότερη αυτοματοποίηση.

Αλλά αν η πρόοδος σημαίνει:

• περισσότερο burnout,
• περισσότερη μοναξιά,
• περισσότερη ανασφάλεια,
• περισσότερη συγκέντρωση ισχύος,

τότε ίσως να μην είναι πρόοδος, αλλά μια πολυτελής επιτάχυνση προς τον γκρεμό.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη εδώ γίνεται καθρέφτης:

• την χρησιμοποιούμε για να μειώσουμε τον ανθρώπινο πόνο ή για να βγάλουμε λίγα ακόμη ποσοστά κέρδους;
• την χρησιμοποιούμε για να απελευθερώσουμε χρόνο ή για να μας κρατάει μόνιμα σε «availability mode»;
• την χρησιμοποιούμε για να ωριμάσουμε ως είδος ή απλώς για να μεθύσουμε με τη δύναμή μας;

Ίσως το πραγματικό ερώτημα να μην είναι: «Πώς θα συνεχίσουμε την ανάπτυξη με Τεχνητή Νοημοσύνη;» αλλά: «Πώς θα γίνουμε πιο ώριμοι με Τεχνητή Νοημοσύνη;»

Ηθική της μετάβασης: ποιος πληρώνει το εισιτήριο;

Επιστρέφουμε στο πιο σκληρό σημείο:

Γιατί να δεχτούμε ότι για να φτάσουμε σε έναν πιο ελεύθερο, πιο χαλαρό, πιο “Star Trek” κόσμο, πρέπει πρώτα να καούν γενιές ανθρώπων στην ανασφάλεια, τη φτώχεια και τον αποκλεισμό;

Το κατεστημένο απαντά με κυνισμό:

«Έτσι γίνονται οι μεταβάσεις. Κάποιοι μένουν πίσω. Συμβαίνει.»

Αλλά αν πάρουμε στα σοβαρά την ηθική διάσταση, η απάντηση δεν μπορεί να είναι αυτή. Μια δίκαιη μετάβαση θα έπρεπε να περιλαμβάνει:

• σταδιακή αποσύνδεση της αξιοπρεπούς ζωής από την πλήρη απασχόληση,
• μείωση ωρών εργασίας καθώς αυξάνεται η παραγωγικότητα από την Τεχνητή Νοημοσύνη, αντί για απλές απολύσεις,
• συλλογικά συστήματα προστασίας (εισόδημα, υγεία, στέγη) που δεν σπάνε με την πρώτη κρίση,
• διά βίου μάθηση όχι ως σύνθημα, αλλά ως πραγματικό δικαίωμα και δυνατότητα,
• νέες μορφές κοινοτικής / συνεταιριστικής ιδιοκτησίας πάνω στην τεχνολογία.

Το ερώτημα δεν είναι αν γίνεται αυτό τεχνικά. Γίνεται. Το ερώτημα είναι αν έχουμε το θάρρος να το απαιτήσουμε.

Τι σημαίνει «αντίσταση» στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης;

Αντίσταση δεν σημαίνει να σπάσουμε μηχανές. Δεν είμαστε στον 19ο αιώνα. Σημαίνει κάτι πολύ πιο λεπτό – και ίσως πιο δύσκολο.

1. Άρνηση ρόλων

• Να αρνηθούμε ότι η αξία μας μετριέται αποκλειστικά σε παραγωγικότητα.
• Να αρνηθούμε ότι είμαστε «συμπλήρωμα» γύρω από συστήματα Τεχνητής Νοημοσύνης.
• Να επιμείνουμε ότι υπάρχουν πλευρές της ανθρώπινης εμπειρίας που δεν μεταφράζονται σε data points.

2. Δημιουργία παράλληλων δομών

Αντί για απλή γκρίνια, να χτίζουμε:

• κοινότητες που μοιράζονται γνώση και εργαλεία χωρίς την τοξικότητα του αγώνα δρόμου,
• συνεργατικές πλατφόρμες που χρησιμοποιούν Τεχνητή Νοημοσύνη αλλά δεν ανήκουν σε μετόχους-φαντάσματα,
• τοπικά και ψηφιακά οικοσυστήματα όπου η τεχνολογία ενισχύει την αυτονομία, όχι την εξάρτηση.

3. Επιβράδυνση ως πολιτική πράξη

Σε έναν κόσμο που προσκυνά το «πιο γρήγορα, πιο πολύ, πιο παραμετροποιημένα», το να πεις «όχι, εδώ θα πάω πιο αργά» είναι πράξη αντίστασης:

• να κρατήσεις αναλογικές συνήθειες (χειροτεχνία, καλλιέργεια, επισκευή),
• να μη δώσεις όλη σου τη ζωή για να γίνει training set,
• να αφήσεις χώρους της ύπαρξής σου εκτός αλγοριθμικής βελτιστοποίησης.

Όχι από ρομαντική νοσταλγία, αλλά από συνειδητή επιλογή: γιατί ο άνθρωπος που φτιάχνει, που δοκιμάζει, που χαλάει και ξαναφτιάχνει με τα χέρια του, δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος με αυτόν που απλώς πατάει “Generate”.

Μπορεί η δουλειά να γίνει χόμπι χωρίς να προηγηθεί σφαγή;

Επιστρέφουμε στην αρχική εικόνα.

Ένας κόσμος όπου:

• κανείς δεν δουλεύει από φόβο πείνας,
• η βασική επιβίωση είναι εξασφαλισμένη,
• η εργασία μοιάζει περισσότερο με χόμπι, με αποστολή, με δημιουργία.

Αυτό δεν είναι ουτοπία τύπου αφίσας. Είναι ένας δείκτης κατεύθυνσης: προς τα πού θέλουμε να πάμε;

Η Τεχνητή Νοημοσύνη και η αυτοματοποίηση κάνουν τεχνικά πιο εύκολο να πάμε προς τα εκεί. Αλλά:

• είτε θα το χρησιμοποιήσουμε για να ελευθερώσουμε ανθρώπους,
• είτε θα το χρησιμοποιήσουμε για να πιέσουμε ακόμα περισσότερο όσους δεν έχουν φωνή.

Η επιλογή δεν ανήκει στην Τεχνητή Νοημοσύνη. Ανήκει σε εμάς.

Επίλογος

Πόσο ανθρώπινο είναι αυτό το κείμενο; Τι οργή έχει ο δημιουργός του; Πόσο προβληματισμένος και ηθικά κινητοποιημένος είναι; Είναι τόσο μοναδικό να είσαι άνθρωπος. Τόσο μοναδικό, όσο μοναδικά και τα prompt του που με… οδήγησαν να γράψω το κείμενο αυτό!